देखासिकी के का लागि ?

देखासिकी के का लागि ?

देखासिकी के का लागि ?

- डा. बच्चु कैलाश कैनी

'पल्लाघरे दाईले ट्याक्सीबाट राम्रो गरेका छन, यसैले तिमी पनि ट्याक्सी व्यवसाय गर ।'

'माथिल्लो गाउँका ठुल्कान्छाले कुखुरा पालेर घर बनाए, अब म पनि त्यही काम गर्छु ।'

'अर्को टोलमा मुकुन्देले म:म बेचेर राम्रो पैसा बनायो, म किन म:म पसल नचलाउने?'

'उर्वशीले ब्युटी पार्लरबाट घर परिवार धानेर छोरा छोरी पढाएकी छिन्, म पनि अब ब्युटीसियनको तालिम लिने हो र पार्लर खोल्ने हो ।'

यी र यस्तै धेरै प्रतिनिधिमूलक घटना नेपाली समाजमा छन जसले अरुको देखासिकी गरेर आफ्नो काम वा व्यवसाय शुरु गरेका छन । अरुको सफलताबाट प्रेरणा लिएर काम वा व्यवसाय शुरु गर्नु राम्रो हो । तर, आफ्नो रुची र दक्षता नहेरी अरुको देखासिकी मात्रै गर्नु भने राम्रो हैन । काम वा व्यवसायमा सफल हुन नक्कल गरेर मात्रै हुँदैन, आफ्नो रूची र दक्षता लगायत धेरै कुराहरुको विचार गर्नु पर्ने हुन्छ ।

हामी धेरै कुराहरुमा अर्काको नक्कल गर्छौ । नेपाली समाजमा कसैले एउटा काम गर्यो र सफल भयो भने त्यसको देखासिकी तत्काल अरुले गरेको धेरै उदाहरणहरु देख्न सकिन्छ । त्यसैको उदाहरण स्वरुप नेपालको ठूला शहरहरुको टोल टोलमा अहिले बित्तिय ऋण तथा सहकारी संस्थाहरु, स्वास्थ्य संस्थाहरु, फास्ट फुड रेस्टुरेन्ट, विदेश पठाउने परामर्शदाता तथा त्यस्तै अरु कम्पनीहरु आदि जताततै  देख्न सकिन्छ । हामी कसैले एउटा काममा मुनाफा गरेको देख्यौ भने अरुले पनि तत्काल त्यस्तै काम शुरु गर्नु पर्छ भन्ने मान्यता राख्छौ ।

मानिसको स्वभाव नै हो अरुको देखासिकी गर्ने । बिशेष गरी बच्चाहरु अरुको देखासिकी गर्न माहिर हुन्छन  र यसरी तत्काल धेरै कुराहरु टिप्छन । तर नेपाली समाजमा भने केटाकेटीहरु मात्रै हैन, वयस्कहरु पनि अरुको देखासिकी गर्न सिपालु हुन्छन ।

देखासिकी गर्ने कुरा गर्दा प्रतिलिपि अधिकारको कुरा पनि आउँछ । कतिपय अवस्थामा कसैले शुरु गरेको काम आफ्नो नाममा दर्ता नगर्ने हो भने वा प्रतिलिपि अधिकार आफ्नो नाउँमा सुरक्षित नगर्ने हो भने त्यस्तो काम अरुले पनि गर्न सक्छन । नेपालमा प्रतिलिपी अधिकारको बारेमा आवश्यक जनचेतना जागृत हुन सकेको छैन । त्यस्तै, कसैले कसैको काम नक्कल गरे पनि त्यस्तो अवस्थामा सम्बन्धित निकायमा उजूर नगर्नु र गरे पनि आवस्यक कारवाही नभएको देखिन्छ ।  त्यसैले देखासिकी गर्नमा हामी नेपाली अरु भन्दा अब्बल भएको ।

नेपाली समाजमा अहिले पनि आफ्ना सन्तानहरूलाई अरुका सन्तानको देखासिकी गरेर वा ठूलो मान्छे बनाउने रहरमा उनीहरुको रुची र चाहना अनुसार अध्ययन गर्न लगाउने र काम वा पेसा गर्न प्रेरित गर्नु भन्दा पनि बाबुआमाको रहर थुपारिन्छ । कुनै पेसा वा व्यवसायमा सफल हुन सबै भन्दा आफ्नै मनदेखि काम गर्छु भन्ने भावना आउन जरुरी हुन्छ ।  त्यसपछि मेहेनत, समर्पण, लगनशीलता, धैर्यता, अनुशासनशिलता, समझदारी आदि कुराहरु आवश्यक पर्छ । कुनै पेसा वा व्यवसायमा सफल हुने वा असफल हुने भन्ने कतिपय कुराहरु आफ्नै हातमा पनि हुन्छ । अरुले केवल सल्लाह र सुझाव दिने हो, तर केही गर्ने वा नगर्ने भनेको आफैले हो ।   

नेपाली समाज अहिले पनि धेरै जसो कुराहरुमा पुरातनवादी सोचमा चलेको छ । जसले गर्दा नयाँ सोचाई राख्ने, नयाँ कामलाई प्रश्रय दिने र आफैमा अद्वितीय काम गर्ने चलन हामीमा कमै छ । त्यस्तै, अरुको देखासिकी गर्ने कुरामा मानिसको शिक्षा र चेतनाको स्तरले पनि धेरै फरक पर्छ । जहाँ सामाजिक चेतना बढी छ र जनताको आर्थिक स्तर राम्रो छ त्यहाँ धेरै विकल्पको बिचमा कुन काम वा व्यवसाय के कसरी छनौट गर्ने र संचालन गर्ने भन्नेमा राम्रो सोच बिचार हुन सक्छ । अनि हरेक मानिस आफै नयाँ काम गर्न र नयाँ शैलीमा केही गर्न उद्धत हुन सक्छ ।

अरुको देखासिकी गर्दा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्षहरु हुन्छन । अरुको देखासिकी गर्दा कुनै कुरा सजिलो हुन्छ र कुनै कुरा गाह्रो पनि हुन सक्छ । अरुले गरेको जस्तै काम गर्दा सजिलो हुने भए पनि कहिलेकाँही भने आफूले नजानेको वा नबुझेको काम देखासिकीले मात्रै गर्दा असफल हुने सम्भावना पनि हुन्छ । त्यस्तै, देखासिकीले गर्दा कहिलेकाहीं बिकृती आउन पनि सक्छ ।

अरुको देखासिकी गरेर काम गर्दा अवस्य पनि केही फाईदाहरु हुन्छन । लगानीका नयाँ नयाँ क्षेत्रहरु भए पनि मानिस जोखिम लिन चाहांदैनन । त्यसैले देखासिकी गरेर अरुले गरेको काम गर्दा कम जोखिम हुन्छ र धेरै मेहेनत पनि गर्नु पर्दैन । कुनै काम गर्नु जति सजिलो छ त्यो भन्दा नयाँ काम गर्नको लागि नयाँ सोच र विचार जन्माउन गाह्रो हुन्छ । त्यसैले पनि अरुको देखासिकी गर्दा धेरै सोच बिचार गर्नु आवस्यक पर्दैन ।

देखासिकीले समाजमा बिकृति नल्याएको पनि हैन । माग र आपुर्तीको सन्तुलन नहुने गरी चलेका व्यवसायहरु,  मनपरी ढंगले खोलिएका क्लिनिकहरु, कर नतिर्ने गरी संचालन भै रहेका एजेंसीहरु आदि यसका केही उदाहरणहरु हुन । केही क्षेत्रमा सरकारले अनियन्त्रित व्यवसाय र कामको लागि कोटा लगाएको र नियम बनाएको भएतापनि धेरै क्षेत्रमा कुनै नियन्त्रण गर्न नसकेको, नियम कानूनहरु नबनाएको र बने पनि सरकारले कुनै  नियन्त्रण गर्न नसकेको देख्न र भोग्न सकिन्छ । अरुबाट केही सिक्नु नराम्रो हैन, तर देखासिकी गरी खोलिएका व्यवसायबाट आफू, आफ्नो परिवार र समाजलाई  के कस्तो  प्रभाव पर्छ भन्ने नसोची नक्कल वा देखासिकी गर्नु राम्रो हैन ।

नेपालमा कानूनको परिपालन गर्ने र गराउने दुवै पक्ष फितलो छन । आम नागरिकमा पनि नियम र कानूनको पालना गर्नु पर्छ भन्ने सोच कम छ । सरकारी निकाय र कर्मचारीको मात्रै के कुरा गर्नु? आफ्नो स्वार्थ र सजिलोको लागि घुस दिन अग्रसर हुने मानिसहरु यो समाजमा भएसम्म घुस लिने र दिने प्रचलनमा कमि आउने छैन ।  त्यस्तै, आफैले सोच विचार गरेर नयाँ विचार अनुसार नयाँ व्यवसाय र काम नगरेसम्म अरुको देखासिकी गर्ने र नक्कल गर्नेहरुको कमी हुने छैन । आखिर अहिले हाम्रो समाज केही कुराहरुमा सक्कली भन्दा नक्कली बिचार र देखावटीपनामा नै अग्रसर छ ।

तर यो आममानिसको जनचेतना, शिक्षा र आर्थिक स्तर बढेसंगै स्वत घट्दै जानेछ । आखिर कुनै काम, पेसा र ब्यवसाय गर्ने भनेको गर्ने अरुको लागि हैन आफ्नै लागि हो ।